PRESS RELEASE
NO.22/2025
SIAHA, 14 Hmypi, 2025, Chutynoh – Marapazy ta Cha-ypi eima hneipa liata laichaipa nata rônah chaipa ta programme ahmâ tyhpa Lyuva Khutla cha atakô chhao noh 1 chhôh ta Siaha Vaihpi Tlyliah liata ahmâpa a châ.
Programme he dawh 10:30 AM tawhta pathaopa châ ta, Puhpa L. Beimopha, IRS, Addl. Director General, Central Board of Indirect Taxes & Custom, Shillong, Meghalaya cha azipa châ ta, phuatuhpa Ls. Femina Hlychho nata St. MC. Beihrohmô zy chhihthana ry liata Lyuva Khutla 2025 Programme he siekheipa a châ.
Atanoh liata Azipa Puhpa L. Beimopha chata biereina daihti hmâh ta, ary liata palâsapazy he a bierei tlâhpi viapazy a châ:
1. Ei phuh leipa Azipa châ awpa ta nâ khokheituhpa Lyuva Khutla (2025) Organising Board lâ alynabie ei reih. Lyuva Khutla he asu liata eikha ei hmâ nawpa châ ta, Azipa tovyuh ei to vâta ei ly kaw. Kyuva Khutla ahmâ nawpa châta NEC tawhta funding hmô nawpa liata ei vaw buakhei hra tahpa ei rei khoh pâ hra. Kô 100 a khô hapa liata cha Lyuva Khutla he he hawhta formal kawpa ta biereinazy a y nahta pangiasa achhih vei.
2. Kô 1860 nata 70 rachhôh liata cha Marapazy he khito liata âmo kho ta ryu areihpa ama châ. 1888, 1889 liata MADC area nata a chheihpâh liata British Expedition ama vaw hnei tua chai. Captain Shakespear 1891 liata Siaha nata Saikao a za tly. He khai tawhta South Lushai Hills Administration mohôhna ry liata chahu laihpa eima châ. Kô 1907 liata eima Missionary nahzy hmâpa ta Gospel â vaw ngia.
3. Kô 1924 liacha Zyhno nata Sabyh area liata British mohôhna ry liata eima za y khai ta, Ethnographer NE. Perry 1911 Census 3600 1924-1928 South Lushai Hills Administrator ta eima châbu a papua.
4. India dâh pipa Article 244(2), Sixth Schedule ry liata Marasawzy ryureina eihrâhpa biehneipa piepa eima châ. Sixth Schedule ry liata Provision Paragraph 21 y ta, paragraph sâ 3-na liata sasyh dâh a tao theina biehneina a hnei. He dâh ry liata khati ta ma Lyu va nata rao, inheritance, Social custom etc. liata dâh/legislation a tao theina eima vaw hnei. VC, PS and MS, Land Revenue & Buildings tax, Leilô hneirôna tawhta chhiekhei, non-tribals sôhpaliepa nata he râh liata khihsa padua awpa raihriana a tao khohpazy châta Para 3, Sixth Schedule liata dâh tao pasaina maniah a pie - atanoh taihta biehneina hnei pazao pi ta, aly’pa a châ ngâsâ. Atanoh liata programme eimâ hmâpa chhao he, eima chi nata pho pabohsa nawpa hluhpi eima tao theipa, eima tao awpa hry liata hmo sâkha châ ta, Lyuva Khutla tahpa chhao he eimâ vaw hmâ ngâhaipa a châ.
5. Khizaw liata hmozy he a ualuapa ta y ngâthlâh leipa ta, bieso eima pahnopa hawhta “The only constant in the world is change” - Khizaw liata hmo â ichapa y chhôhpa cha a thlanapa hena a châ. Chyhpa he daihti athla laih lymâpa liata a pahrâpa châ pi ta, athla laih lymâ awpa nata Khizaw noh nata daihti ta athlana miah a vaw siekhei laih lymâ awpa a châ vâta keimo Mara nah pi chhao eima hmo taopazy, eima culture nata identity eima mohôhna dâh zy, preserve (pasohsa) awpa eima khona dâh lia ta chhao ta athlana, khizaw daihti ta miah a siekheipa nata aparyh thaina chô ta eima siekhei awpa he eima zydua maophaohna a châ.
6. Khipi viapa liata apahrâpazy pi ta cha, Lyuva khao lei pi ta, anodeikua eima mahnô mahpaw zy nietluana hnawh chai chaipa a châ vâta eima pahno pazao awpa deikua eima maohphaohna a châ hmeiseihpa a châ. Khahlâ manôh mahpaw nietluana chaipa cha Agriculture a châ tahpa eima pahno khai; vaw hriapasa ngâsâ ei ta, ama daihti he December tawhta a kô heihpa a vaw y awpa zydua kha ama vaw plan khai tyh. Khito liata a kô heihpa liata khataih su liata ma lyu eima tao aw tahpa khih beipa ta ryureih ta, January tawhta cha Lyu ama va pathao haw tahpa eima pahno. Feb. thla khophie hry liata cha lyu cha ama va khai ha tyh. Lyuva khai tawhta he hawhpa Lyuva Khutla daihti he ahmâh ei ta, kôchareih deikua ahmâh leipa ei ta, châhdipa liata kôvei a pha kawpa alyna châta Lyuva khai tawhta alyna ama hmâh tyh tahpa eima pahno - kyhchhi ei ta, noh 2-zy a ô tyhpa a châ. He daihti liata Mara lâ – Pakhupi etc. zy ama lâh tyhpa a châ. March thlâpâ liata Lyu zy rao khai ei ta, April thla chhâna liata cha chichei bialopazy ama tu khai ha tyh. Ama lyu avaw pha thei nawpa ta ahlâna (sacrifice) nano nanopazy hnei ei ta, kôchareih ta chahawhta asianô (systematic) kawpa ta daihti ama hmâh. Lyu cha kô 1 liata ei 2 chhâ ama pathai/thlyu tyhpa a châ. He hawhta October liata cha lyu rai hria ei ta, niebaw ativy kawpa nata yzie hnei kawpa ta kô daihti ama hmâh tyhpa a châ. NE. Parry chhao ta Mara nahzy cha kô pi kô zydua ta lyu taopa ama daihti ama hmâh khai tyh tahpa ta a châbu ropa liata ropa a châ.
7. Mara bei nahzy he, y chakhyh leipa ei ta, apa-bei-sa kaw hra leipa ta ama khih zawpi zy hawhta lyu taopa ta rai ama hria tyh. He he Lusei/Maw bei nah nahta eimâ lyu leina a châ – âmo cha lyu tao leipa ei ta, ama khihsawzy ta ama nie awpa pie laih tyh. Mara bei nahzy cha kudaopa khoh leipa ei ta, hriapasa kawpa ta nie nata baw ama hnei vâta independent kawpa ta vaw y ei ta, chyhsa riahphapa nata chi chhhihpa (powerful & fearful) hawhta pahnopa ama vaw cha. Ama niebaw deikua asosâh kaw taraw aw vei ei, anodeikua, ativy kawpa ta, kudao a khoh leipa ama vaw châ. Atanoh kô 120 hlei daihti lia deikua, eima mahnô nata mahpaw amâ tivypa hawhta eimâ tivy hra ma tahpa deikua cha hiahrina lai pi a y theipa a châ.
8. Siaha District population he population 70,000 hlei y pi ta, he liata chhôhkha 14,000 chhaichhyh y awpa hawhta pachâpa châ ta, he hry liata chhôhkha 10,000 hlei cha sawhkhâ rai nata sôhpaliena a hneileipa, lyu taopa hawhta pachâ thei awpa eima châ. Chavâta eima sawhkhâ nata o chhôh, khitlâh zydua – agriculture dependent ta nietluapa eima châ pyly chy vâta apha thei chaina hawhta eimâ taopathi awpa nata, atahmâ daihti achatlie kawpa ta athla ngâhaipa siekheina dâh pahno thaina chô ta eima niebaw tluana he eima pachâ awpa a peimawh kawpa ta â lâ.
9. Socio-economic health indicators – eima khihsana dâh, eima hnatlânazy, eima niebaw tluana dâhzy reih khai ha pi ta, he zy he State nata District hropazy pakhopâpa ta cha eimâ nai kawpa ta a lâ ta – chakhiecharieh viapa ta apahno khohpa châta NITI AYOG website liata moh si la, District-wise development indicators tahpa he update tyh ei ta, cha tawhna chata eima duahmo pahno theipa a châ. Eima heih nata eima opa nahzy mopakhopa ta cha ataopathi awpa nata hmahsie via nawpa hluhpi eima hnei tahpa deikua cha atanoh avypakhypazy bie eimâ ta khoh kawpa a châ.Burma buana vâta eima râh lia chhao refugee hluhpi hnei pi ta, arms and drugs avaw ngia pahlie ta, he nahzy chhao he keimo ta vaih ta, adyuh awpa he ta maophaohna eima hnei chyu tahpa ei vaw palâsa khohpa a châ.
10. Hmahsiena rai hria awpa ta hmo hluhpi tao awpa hnei pi ta, mopakha, chhôhkha, khitlâh nata sawhkhâ ta chhao tao awpa eima hnei. Rai hria awpa ta Central nata State sawhkhâ tawhta zy phusâ peimawh pi ta, anodeikua phusâ sai he hmahsiena châ hlei vei tahpa chhao eima pahno chanei heih awpa ei rei khohpa a châ.
11. Eima History liata pado byuhpa ei pahnopa cha – keimo he Marapa châ pi ta, 6th Scheduled to the Constitution of India, 1988 Amendment taopa liata Lakher tahpa cha Mara tahpa ta thla hapa a châ tarawpa ta atanoh taih ta official liata eima châna - Tribal Certificate liata Lakher tahpa ta a roh chy ta, chavâta eima nôpaw nawhzy ryhrao thaina nata hmahlana ta pado awpata hnabeiseihpa a châ. Indian Constitution, Schedule Tribe order 1952 liata Lakher tahpa â roh vâta atanoh taihta he hawhta a siepa châ ta, he he thla byuhpa a châ.
12. Achuhaipazy ta tao awpa hluhpi hnei pi ta, 5th Generation era liata aduah bâ pi ta, khipi via lâ châ GPT (Generative Pre-trained Transformer) pua khai ha ta, Artificial Intelligence (AI) daihti liata duah bâ pi ta, chavâta dusawpa nata hnôkhaw kachepa ta y theipa châ khao ma pi, chavâta Student nahzy, tiama kawpa ta a chu awpa ta cha khokhei ei na ta, ei châ haw ei. Hmahsiena hnei awpa ta cha experts hluhpi – agriculturist, environmental experts, MBAs, Bankers, Scientist zy peimawh pi ta, he zy eima peimawhpa pahnona chôta eima thyutliahzy tiama papuapa ta achuna liata nata kyh totie liata hmahsie achhuah awpa ta ei châ haw ei” tahpa ta alynabie reina chô ta a biereipa a pachhâsa.
Atakô Lyuva Khutla 2025 Cha-ypi ahmâpa daihti thaona liata Puhpa K. Vanlalliana, Chairman, Lyuva Khutla Organising Board nata Executive Secretary, MADC ta alypangiana hnei ta, Puhpa FC. Zakhai ta hladyuh pathluahna hnei ta, Puhpa K. Ngiabei nata Puhpa K. Thansiama zy chiahmie tô ei ta, Puhpa J. Vachyu, B. Hralai, HC. Nehemia nata Puhpa S. Phietha zy ta a rônah kawpa ta Meithei ka ei ta, Puhpa KC. Khaitu nata Puhpa LV. Vakana zy ta dawhkhoh ama tô.
MTP Branch: Siahatlâh Hlapy zy ta Pahyna hla ama sa khai tawhta Rev. K. Vabeinocho, Moderator-elect, ECM Assembly ta atanoh programme pavaosana a hnei.
Atakô Lyuva Khutla liata Azipa hleikhô ta Puhpa VL. Hruaizela Khiangte, DC, Siaha nata
Puhpa M. Laikaw, CEM, MADC zy ta biereina chyupa daihti ama hmâh hra.
Mara Artistes John Beizachhi Phuto, FC. Siteite (1st Runner up, Mara Idol 2024), Jessica Ngody Hlychho, (Mara Idol Season 6), FC. Nipari, Clara K. Melita, J. Ruby, B. Priskili, T. Merisa, Jeremy BD. Hlychho, Dezili Bohia zy ta atanoh Lyuva Khutla 2025 he hlasapa ta ama palôpahawh.
Mara Pho lâ apamosapazy:-
Costume Parade - MCHP Branches, Siaha Town
Sawlakia - All MTP Branches, Siaha Town
Athih lâ - MTP Sub HQ: Chakhei
Awhkhy lâ - MTP Sub HQ: Phura & All MTP Branches, Siaha Town
Lyuva Khutla 2025 Chhivaw & Khydi atlypazy: -
Chhivaw = Milly Khulai, New Colony
Khydi =Jacob J. Beikhohai, New Colony
Organising Sub Committee vyuhpa ta Pihnô P. Chaki, President, MCHP Gen. HQ ta lymâ raina nata palyupalihna hnei ta, 1). Revd. NC. Vabeilua. 2). Puhpa John Beizachhi Phuto. 3). Puhpa Laicho Nôtlia zy he palyupalihna hlâpa ama châ. He he kô hro lâ tao beih leipa, a thiehpa ta taopa a châ.
Saliah Beipaw nata Saliah Beinô atlypazy: -
Saliah Beipaw = Natheniel Jawhly, S/o J. Byhnadaosa, College Vaih-I
Runner up = Lainarapha Fachhai, S/o FC. Sakhu, College Vaih-II
1st Runner up = N. Beizozaw, S/o N. Beihmotaothei, Meisavaih ‘E’
Saliah Beinô = Sky Bohia, D/o Beihmopie Bohia, New Colony-I
Runner up = Rhea Nosa, D/o Mena Hlychho, Meisavaih ‘E’
1st Runner up = K. Cheidi D/o K. Parmen, New Colony
Daihti chhâna liata Puhpa JB. Chozah, Secretary, Lyuva Khutla Organising Board nata Art & Culture Promotion Officer, MADC ta alynabie reina hnei ta, Puhpa K. Vanlalliana, Chairman, Lyuva Khutla Organising Board ta Cha-ypi poh lona nata khawna a hneipazi khai tawhta atakô Mara Cha-ypi rônahpa he apalâ kawpa ta programme hawhta ahmâ patlôpa a châ.
Atakô Lyuva Khutla Programme he NSV Local Channel nata NSV Youtube Official channel liata Live Telecast piepapuapa a châ.
ISSUED BY:
Information & Publicity Department
Mara Autonomous District Council
Siaha
Attachment
- Lyuva_Khutla_2025_01
- Lyuva_Khutla_2025_02
- Lyuva_Khutla_2025_03
- Lyuva_Khutla_2025_04
- Lyuva_Khutla_2025_05
- Lyuva_Khutla_2025_06
- Lyuva_Khutla_2025_07
- Lyuva_Khutla_2025_08
- Lyuva_Khutla_2025_09
- Lyuva_Khutla_2025_10
- Lyuva_Khutla_2025_11
- Lyuva_Khutla_2025_12
- Lyuva_Khutla_2025_13
- Lyuva_Khutla_2025_14
- Lyuva_Khutla_2025_15
- Lyuva_Khutla_2025_16
- Lyuva_Khutla_2025_17
- Lyuva_Khutla_2025_18
- Lyuva_Khutla_2025_19
- Lyuva_Khutla_2025_20